”Είμαι ορθόδ
οξος μαρξιστής, θέλω μια κοινωνία δικαιοσύνης και ισότητας!”
Της Μαρίτας Αλημίση
Οκτώβριος 1927 και ο Νίκος Καζαντζάκης θα ταξιδέψει στη Μόσχα, προσκεκλημένος της κυβέρνησης της Σοβιετικής Ένωσης για να συμμετέχει στον εορτασμό των δέκα χρόνων από την Οκτωβριανή Επανάσταση.
Εκεί θα γνωρίσει τον Ελληνορουμάνο λογοτέχνη Παναίτ Ιστράτι, τον λεγόμενο και "Γκόργκι των Βαλκανίων" και θα ταξιδέψουν μαζί στη χώρα διαμορφώνοντας μια αντίληψη για τα όσα εξελίσσονται εκεί. Στη συνέχεια ο Καζαντζάκης θα προσκαλέσει τον Ιστράτι στην Αθήνα για να τον γνωρίσει στο ελληνικό κοινό. Στις 11 Ιανουαρίου 1928, ο μεγάλος παιδαγωγός Δημήτρης Γληνός ως πρόεδρος του Εκπαιδευτικού Ομίλου, φορέα των προοδευτικών διανοουμένων, οργανώνει στο θέατρο "Αλάμπρα" εκδήλωση για τις εμπειρίες από το σοβιετικό πείραμα , με ομιλητές τον Ιστράτι και τον Καζαντζάκη. Οι τελευταίοι αναφέρονται στο κομμουνιστικό εγχείρημα, το οποίο παρακολούθησαν μαζί τον Οκτώβριο και τον Νοέμβριο του 1927, με την ευκαιρία της κοινής παρουσίας τους στις εκδηλώσεις.
Την ομιλία ακολούθησε μεγάλη διαδήλωση στους δρόμους της πόλης. Απ’ τα δημοσιεύματα των εφημερίδων την επόμενη ημέρα, που αναφέρουν, στην ουσία, ότι έγινε μια αντεθνική εκδήλωση(!)και ότι οι λόγοι των τριών ήταν αντίστοιχα κατά της Ελλάδας, παρεμβαίνει ο εισαγγελέας που διατάσσει την αστυνομία να διενεργήσει έρευνα. Το αποτέλεσμα είναι να διωχθούν, μέσα σε πλήθος αντιδράσεων των προοδευτικών διανοουμένων. Ο Ιστράτι λίγο αργότερα απελαύνεται, ενώ οι Καζαντζάκης και Γληνός οδηγούνται σε δίκη στην οποία τελικά αθωώνονται...
Ο Καζαντζάκης και ο Ιστράτι κλήθηκαν για απολογία μια εβδομάδα μετά τα γεγονότα, στις 18 Ιανουαρίου. Tην επομένη απολογήθηκε και ο Δ. Γληνός.
Στον ανακριτή, ο Καζαντζάκης αρνήθηκε να απολογηθεί και κατέθεσε γραπτό υπόμνημα. Το ίδιο είχε κάνει και τρία ακριβώς χρόνια νωρίτερα, μετά τη σύλληψή του, στις 13 Φεβρουαρίου 1925, ως κομμουνιστή και υποκινητή ταραχών στο Ηράκλειο όταν απολογήθηκε με το περίφημο κείμενο “Ομολογία πίστεως” .
Το εντυπωσιακό είναι ότι αυτή τη φορά ο μεγάλος Κρητικός στοχαστής δηλώνει – για πρώτη και μοναδική ίσως φορά- ότι είναι ορθόδοξος μαρξιστής, οπαδός της θεωρίας του Μάρξ περί της πάλης των τάξεων και έτοιμος να ενταχθεί στο Κομμουνιστικό Κόμμα! Το απολογητικό υπόμνημα υπέγραφε μαζί με τον Ιστράτι, παρά το γεγονός ότι ο τελευταίος απολογήθηκε και προφορικά. Είμαστε ορθόδοξοι μαρξιστές, έγραφαν οι δύο συγγραφείς, αλλά δυστυχώς δεν ανήκουμε ακόμη στο Κ.Κ. Έτσι, διανοούμενοι επαναστάτες, ανθρωπιστές, κήρυκες και εργάτες για τη δημιουργία ενός καλύτερου αύριο το οποίο θα διασφάλιζε στον άνθρωπο μια πραγματική κοινωνική δικαιοσύνη και ισότητα, χαρακτήριζαν το πείραμα στη Σοβιετική Ρωσία ως μια ανθρωπιστική αναγέννηση, χαραυγή ενός δικαιότερου αύριο.Στην κατηγορία ότι στοχεύουν στην ανατροπή του αστικού καθεστώτος, Καζαντζάκης και Ιστράτι απαντούσαν, με το υπόμνημα, “ναι, είμαστε ανατροπείς, όπως μας κατηγρούν. Για να ανατρέψουμε την τυραννία και την εκμετάλλευση των αδυνάτων από τις ισχυρούς. Δεν υπάρχει καμιά επανάσταση που να μην είχε βάση την αθλιότητα και τη δυστυχία. Πιστεύουμε στον αγώνα της εργατικής τάξης, η νίκη της οποίας θα έχει αποτέλεσμα την επικράτηση μιας νέας ηθικής και πνευματικής τάξης, όμοια της οποίας δεν αναφέρει έως τώρα η ιστορία”.